In de video trilogie Dictados, Bilingüe en Dobles (2009-2013) onderzoekt Leticia El Halli Obeid (1975, Córdoba, Argentinië)  de postkoloniale staat van haar land, Argentinië. Haar uitgangspunten zijn de (gedeeltelijk) onverwezenlijkte negentiende-eeuwse onafhankelijkheidsidealen, de gemarginaliseerde inheemse Wichi populatie uit het Noorden van Argentinië en de imperialistische macht van de Noord Amerikaanse/Mexicaanse filmindustrie. El Halli Obeid benadert deze onderwerpen vanuit een neutraal standpunt, zonder vooringenomenheid en zonder waarde oordelen te geven. Wel experimenteert ze met de rollen die ze als kunstenaar en initiatiefnemer van een dergelijk onderzoek kan innemen.

Dictados is artistiek gezien het meest autonome deel. De twee latere delen raken qua vorm aan documentaire. Haar rol in Bilingüe is daarbij zowel beschouwend als participatief. In Dobles vervult ze een meer leidende rol van interviewster. Het standpunt van El Halli Obeid blijft echter onuitgesproken. Anders dan bijvoorbeeld een project zoals Enjoy Poverty van Renzo Martens registreert El Halli Obeid de gevolgen van de koloniale tijd zonder er een gerichte actie aan te verbinden. De bijdrage van El Halli Obeid bestaat puur uit het blootleggen van (neo)koloniale macht structuren, die ondanks hun allengs verworven clichématige aard niet minder aangrijpend en actueel zijn.

De trilogie roept vragen op over wat de rol van een kunstenaar zou kunnen of moeten zijn als het gaat om het onderzoeken van een koloniale verleden en de uitwerking daarvan op het heden. In hoeverre is de wijze van stellingname van een kunstenaar eigenlijk plaats afhankelijk? Wat werkt wel en wat werkt niet? Binnen de kunstwereld in het algemeen en  binnen een bepaalde cultuur? El Halli Obeid stelt dat ze haar mening zoveel mogelijk achterwege heeft gelaten om de toeschouwer de ruimte te geven op het verhaal te kunnen reflecteren en zelf een kritische mening te vormen. Het is een manier die ze geschikt acht in het zeer racistische Argentinië waar de confrontatie met het koloniale verleden nog altijd uit de weg wordt gegaan. El Halli Obeid is, wellicht om die reden, één van de weinige Argentijnse kunstenaars van de jongere generatie die de koloniale erfenis van Argentinië belicht. Een andere verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat het peronisme, de Vuile Oorlog en de verschillende crises die het land kende genoeg andere prangende kwesties hebben aangedragen, alhoewel dit recentere verleden evenmin populair is onder hedendaagse Argentijnse kunstenaars. 

Ondanks El Halli Obeid’s onuitgesprokenheid, haar voorzichtige en ingetogen commentaar weet ze in de drie video’s samen wel degelijk een kritisch beeld van de nog duidelijk aanwezige gevolgen van het (neo)kolonialisme neer te zetten. Ze wijst niet alleen op traditionele machtsverhoudingen tussen het westen en de periferie, maar belicht tevens het functioneren van continentale, regionale of nationale hegemoniale machten binnen Argentijnse/Latijnse Amerikaanse samenleving(en). Zonder het er te dik bovenop te leggen weet El Halli Obeid de toeschouwer met absurde, humoristische en ironische fragmenten subtiel op het juiste spoor te zetten. De trilogie is een beschrijving van nieuwe en oude machtstructuren die tweehonderd jaar na de Argentijnse onafhankelijkheid van Spanje nog altijd zichtbaar aanwezig zijn.

Steeds terugkerende aspecten in haar onderzoek zijn taal, vertalingen en communicatie. Zo gaat ze op symbolische wijze een dialoog aan met de vrijheidsstrijder Simón Bolivar (1783-1830). Hiervoor schrijft ze één van zijn bekendste revolutionaire geschriften, Carta de Jamaica, over terwijl ze per trein door het stedelijke gebied van de provincie Buenos Aires rijdt. Gaandeweg wordt duidelijk wat er (niet) van diens idealen terecht is gekomen. Vandaag de dag kennen we de uitgangspunten van Bolivar’s tekst vooral dankzij het chavismo en het gebruik van Maduro van het bolivarisme in zijn campagnes en politieke retoriek. In het tweede deel van de trilogie wordt de toeschouwer geconfronteerd met de complexiteit van meertaligheid en met iets dat ‘taalhiërarchie’ genoemd zou kunnen worden. Zo hebben de Wichi naast hun inheemse naam een officiële Spaanse naam, iets dat doet denken aan de semiotische oorlogsvoering beschreven door de Frans-Bulgaarse filosoof Tzvetan Todorov (1939) in the Conquest of the Americas (1982), waardoor inheemse plaatsaanduidingen een ‘propere’ Spaanse naam krijgen opgelegd. Het laatste deel geeft inzicht in het verschijnsel de Latijns Amerikaanse ‘neutral language’, een door de Mexicaanse filmindustrie geconstrueerde taal die voor heel Latijns Amerika in feite dicteert wat hét Spaans is.

In Dictados zien we El Halli Obeid de Carta de Jamaica van vrijheidstrijder Simón Bolívar uit 1815 overschrijven terwijl ze per trein vanuit het centrum naar de voorsteden van Buenos Aires reist. Dit eerste deel van de trilogie is het meest uitgesproken en poëtische deel van de drie video’s. Het gaat over de discrepantie tussen de voorspellingen/idealen van Bolívar en het huidige Argentinië (en/of Latijns Amerika). El Halli Obeid vergelijkt de revolutionaire gedachte die de onafhankelijkheid van veel Latijns Amerikaanse landen inluidde met het huidige leven in de stad Buenos Aires, maar dit had ook een willekeurige andere stad kunnen zijn in Latijns Amerika, of in de wereld. Het levert een ironisch beeld op, de tijd heeft weinig verbetering gebracht. De gevolgen van de koloniale tijd zijn ondanks Bolívar’s revolutie nog duidelijk zichtbaar. Met het verloop van de reis zien we beelden van de rijke, overwegend blanke binnenstad overgaan in gekleurde, arme en verpauperde wijken.

Bilingüe is een verslag van een verblijf in Berlijn waar ze op verzoek van Duitse theatermakers de productie van een toneel- en dansvoorstelling met inheemse mensen (Wichi en Chorote) uit het noorden van Argentinië filmde. Dit met het idee om het proces middels een film tevens in het circuit van de beeldende kunst te brengen. El Halli Obeid en de Duitsers zaten echter niet op één lijn. Het was een absurd project vol met obstakels, misverstanden, cultuurbarrières en politiek zeer incorrect, aldus El Halli Obeid. Als kijker voel je inderdaad direct ongemakkelijk bij het zien van deze inheemse mensen als ‘nobele wilden’, in vol folkloristisch ornaat, op een podium in Berlijn. Ze spelen namelijk zichzelf, een ‘indiaan’. El Halli Obeid besloot om Bilingüe los van de theaterproducenten te maken. De video bestaat nu uit twee delen; het ene speelt zich af in Berlijn, in eerste instantie in opdracht van de theatermakers, het andere in Salta, Argentinië. Het deel in Berlijn is opgesplitst in een aantal thema’s. Hoewel nergens expliciet, wordt het project van de Duitsers aan de kaak gesteld. Verschillende scènes benadrukken de absurditeit van het project. El Halli Obeid gaat op eigen initiatief naar Santa Victoria, Salta, waar ze als Argentijnse (van Libanese afkomst) blanke vrouw uit de middenklasse, geconfronteerd wordt met een cultuurshock, niet alleen door armoedige leefomstandigheden, ook doordat ze niets begreep van wat er gezegd werd. Even heeft ze grote spijt dat ze is gegaan, de ellendige en ombeschermde staat van deze Wichi maakte dat ze het hele project begon te verwerpen. Toch blijft ze twee weken. In ruil voor het geven van filmlessen krijgt ze les in Wichi van het meisje Chuna. In de twee weken die El Halli Obeid doorbrengt in het plaatsje komen er verschillende mensen langs; van kopers van artesanía producten, een filmploeg die op een ‘authentieke’ locatie wil filmen – en lokale dorpelingen tijdelijk uit hun woning verdrijft (niet in beeld) – tot een oorlogsveteraan die in de Falklandoorlog vocht en nu donaties inzamelt in Patagonië om die aan de armlastige Wichi bevolking te schenken. Met onduidelijke intenties laat deze man, die zichzelf ‘el comandante’ noemt, de Wichi aan het einde van de video het Argentijnse volkslied zingen. Het merendeel van de dorpelingen spreekt echter geen Spaans en heeft het lied nauwelijks eerder gehoord. Het tweede deel van Bilingüe geeft een inkijkje in de natuurlijke woon/werk omgeving van de Wichi en laat zien dat de situatie aldaar feitelijk niet zo veel verschilt van de absurde setting waarin ze zich in Duitsland bij de theaterproducenten bevonden.

Anders dan video’s over inheemse bevolkingsgroepen van kunstenaars zoals Lothar Baumgarten (1944, Rheinsberg, Duitsland) en Juan Downey (1940-1993 Santiago, Chili), die in de jaren zeventig en tachtig onafhankelijk van elkaar beeldverslagen maakten over hun ontmoetingen met inheemse stammen zoals de Yanomami en de Tupi in Venezuela en Brazilië en waarin nog een zekere neo-romantische interesse en bewondering voor de inheemse stammen is te bespeuren, lijkt El Halli Obeid met name geïnteresseerd in communicatie met de Wichi en in hun taal. Antropologische zaken zoals leefomstandigheden, sociale omgang en tijdsbesteding van de Wichi komen nauwelijks aan bod.


Dobles is het luchtigste deel van de trilogie. De video bestaat uit een serie interviews met ‘de stemmen’ van o.a. Fiona van Shrek, Goofy en de grootvader van Heidi in de nagesynchroniseerde Latijns Amerikaanse versies. Het merendeel van de uit het Westen afkomstige series en films die in Latijns Amerika worden getoond, wordt in Mexico aangepast en gedistribueerd. Mexico heeft om die reden een aanzienlijke macht als het gaat om de vertalingen en de gebruikte taal. Ondanks de grote diversiteit aan Spaanse taalvarianten die Latijns Amerika kent – het lexicon en accent wisselt per land – wordt voor de ondertitelingen en nasynchronisaties de Mexicaanse taal gebruikt. Met name in de jaren tachtig van de vorige eeuw had de Mexicaanse filmindustrie veel macht. Het Mexicaanse Televisa kocht bijna alle productiehuizen op en stond in nauw verband met Paramount, Warner en Universal. Het Mexicaans werd zo de norm en langzamerhand beschouwd als ‘el español neutro’, het neutrale Spaans. Ook inhoudelijk had de Mexicaanse filmindustrie een flinke vinger in de pap. Er zijn dan ook tijden waarin films en televisieseries flink gecensureerd werden, wat soms hilarische gevolgen had. In de jaren zeventig bijvoorbeeld besloot de Mexicaanse overheid dat het woord ‘drugs’ niet meer mocht voorkomen op televisie. ‘Cocaïne’ werd in een politieserie daarom een compleet ander product, ‘diamanten’. Totdat er een onmiskenbare berg cocaïne in beeld kwam en de vertalers zich genoodzaakt zagen om de volgende, compleet afwijkende, zin te formuleren: “kijk nou, ze hebben poeder gemaakt van de diamanten”. Dobles maakt de kolonialiserende, globaliserende potentie van de Mexicaanse filmindustrie inzichtelijk.

Bekijk de videos via de El Halli Obeid’s website.