In oktober 1968 organiseerde Graciela Carnevale de opzienbarende happening Acción del Encierro in de Argentijnse stad Rosario. Nietsvermoedende bezoekers, die in de veronderstelling waren dat ze een opening van een kunsttentoonstelling gingen bijwonen, werden in een lege ruimte opgesloten en gedwongen om zelf een uitweg te vinden. De actie stond symbool voor het repressieve regime van de toenmalige president Juan Carlos Onganía. Carnevale hoopte er ‘exemplarisch en bevrijdend geweld’ mee uit te lokken dat de passieve houding van de Argentijnen kon doorbreken.
Acción del Encierro is één van de meest vergaande kunstwerken uit de baanbrekende tentoonstelling Radical Women: Latin American Art, 1960-1985. Binnen het kader van ‘het politieke lichaam’ inventariseerden curatoren Cecilia Fajardo-Hill en Andrea Giunta hoe onderwerpen als geweld, de positie van de vrouw en seksualiteit door vrouwelijke kunstenaars van Latijns-Amerikaanse afkomst onder de aandacht zijn gebracht. Een groot deel van de kunstenaars zette het eigen lichaam in, wat leidde tot indringende, ongemakkelijke en zelfs ronduit akelige werken. Ana Mendieta bijvoorbeeld liet zich in reactie op een verkrachtingszaak met dodelijke afloop voor Untitled (Rape Scene) uit 1973 naakt fotograferen terwijl ze voorovergebogen tegen een tafel staat, haar benen besmeurd met bloed. Ook andere kunstwerken getuigen van een kritisch en onverschrokken karakter dat decennia later nauwelijks aan kracht heeft ingeboet. Radical Women sluit daarmee bijzonder goed aan bij de huidige feministische opleving. Naast het werk van Mendieta en Carnevale presenteert de tentoonstelling ook dat van een tiental andere bekende namen, waaronder Beatriz González, Lygia Clark en Marta Minujín. Het merendeel van de ruim 250 kunstwerken is tot dusver echter niet of nauwelijks te zien geweest. Radical Women kan daarom beschouwd worden als een kunsthistorische reddingsactie. ‘Latin American women and Latina artists have actively shaped the artistic languages of their time. Nevertheless, in the art historical accounts and exhibitions that have served as the major references in the field, men are the configurers of art history’, aldus de curatoren in de catalogus. ‘Among the stereotypes that have defined women artists in Latin America is that of their very “invisibility”, a tacit conviction that they are not good artists.’
Met dat vooroordeel weet Radical Women voorgoed af te rekenen. De tijdspanne die de tentoonstelling bestrijkt wordt gekenmerkt door dictaturen en gruwelijke schending van de mensenrechten en is daarmee de turbulentste periode uit de recente politieke geschiedenis van Latijns-Amerika. Vanzelfsprekend had dit een grote invloed op de kunst. Zo stelde Carnevale over Acción del Encierro: “The reality of the daily violence in which we are immersed, obliges me to be aggressive, to also exercise a degree of violence – just enough to be effective – in the work’ Maris Bustamante laat in een recent artikel in de Los Angeles Times optekenen: ‘I never set out to be a radical artist. It was the context that shaped us. ’In de ‘foto-gedichtactie’ É O Que Sobra uit 1974 zien we hoe Anna Maria Maiolino zichzelf portretteert, terwijl ze probeert haar wenkbrauwen, neus en tong af te knippen met een schaar. There was such great repression: just cut my tongue, poke out my eyes, because I can do nothing.’ Enkele werken refereren aan raciale onderdrukking, zoals de indrukwekkende video Me gritaron negra van Victoria Santa Cruz uit 1978. Onder de ritmische begeleiding van een cajón, een houten handtrommel, verhaalt de kunstenaar over haar ervaringen met racisme, terwijl ze zich allerminst als slachtoffer presenteert. Hoewel verschillende werken rechtstreeks in verband kunnen worden gebracht met de feministische agenda, afficheerden verreweg de meeste kunstenaars in de tentoonstelling zich daar niet mee. Vanuit een anti-imperialistische houding stelden veel vrouwelijke kunstenaars zich afwijzend op tegenover het uit het Westen overgewaaide feminisme. Ook speelde de angst voor stigmatisering een rol.
Bovenal echter werden zaken als vrouwenemancipatie, sociale ongelijkheid en raciale discriminatie vaak overschaduwd door de grimmige politieke situatie waarin veel landen verkeerden. In de catalogus wordt dieper op deze andere verhouding tot het feminisme ingegaan.
De omvang van de tentoonstelling en de kwaliteit van de afzonderlijke werken geeft een verhelderend beeld van de eenzijdige kunsthistorische geschiedschrijving tot dusver. Het toont hoe zeer patriarchale systemen ook in Latijns-Amerika voor een vacuüm in de canon hebben gezorgd. Hoewel het en groupe voor het voetlicht brengen van deze kunst stereotypering in de hand kan werken, en sommige kunstenaars om die reden zelfs niet wilden participeren, is Radical Women, in deze tijd van vereffening en kunsthistorische correcties, een belangrijke tentoonstelling. Eén die bij machte is het tij te keren.
Carnevale opende de ogen van de Argentijnen, Fajardo-Hill en Giunta hopelijk die van de internationale kunstwereld. Maar, zoals ze zelf aangeven; ‘There is still a daunting amount of work to be done, and we understand that this is just the beginning.’
Deze recensie verscheen in april 2018 in Metropolis M.
They Yelled at Me: “Black!”
I’M BLACK!!!!
