Kun je blij worden van iets dat een ander namens jou beleeft en waar je zelf niet bij bent omdat het je aan tijd en vrijheid ontbreekt? Zo ja, wat zou je over hebben voor een dergelijke schijnervaring? De gedetineerden van de Santa Martha Acatitla gevangenis in Mexico Stad zijn bereid om er met vreemde en soms ongebruikelijke middelen voor te ‘betalen’. Op de biënnale in São Paulo verbaas ik me gniffelend en soms met een lichte walging over deze ruilmiddelen. Ze komen uit de serie Time Divisa (2006-2010) van kunstenaar Antonio Vega Macotela (1980, Mexico stad). Een stuk of vijftien bewijzen van de in totaal 365 Intercambio’s (uitwisselingen) die de kunstenaar met gevangenen aanging, zijn er te zien. Macotela noemt de verzameling tekeningen, collages en wandsculpturen ‘emotionele uitwisselingen’.

Intercambio 333-340, 2006-2010

Macotela geeft de gevangenen specifieke opdrachten. Als tegenprestatie voert hij hun wensen uit. Van een intercambio met gedetineerde Raul Iván is bijvoorbeeld een tekening van rode, zwarte en blauwe penkrabbels het resultaat. Het is een gecodificeerde registratie van de geluiden die de gevangene om zich heen hoorde terwijl Macotela een serenade voor zijn moeder zong. Voor gevangene Copado bespioneerde de kunstenaar zijn ex-vriendin en als tegenprestatie maakte Copado een gokspelbord van ingezameld mensenhaar. In weer een andere deal verontschuldigt Macotela zich in naam van gevangene Jaime bij diens vrouw. Jaime collecteerde in de tussentijd nagels bij mede gevangenen en maakt er een compositie van (misschien wel het minst frisse kunstwerk in de serie). Mijn favoriet uit de serie, Intercambio 333-340, toont de vriendschapsrelaties die gevangene Victor heeft met verschillende andere gedetineerden. Zijn vrienden worden in een grote tekening gerepresenteerd door hun tatoeages. Tussen elke tatoeage heeft Victor een lijn van tekst geplaatst waarin de aard en de geschiedenis van de relatie beschreven wordt. In overeenstemming met de afspraak tussen Victor en Macotela vertoont het geheel aan tekstlijnen een schematische gelijkenis met het zestiende-eeuwse schilderij Bruiloft te Kana van Veronese. In ruil hiervoor verzamelde Macotela ‒ acht keer in totaal blijkbaar ‒ speciale cultmovies voor Victor.

Intercambio 302, 307, 332, 341-348 (in ruil voor het proberen om Fernando vrij te krijgen, maakt Fernando een kaart van de gevangenis en tekent hij iedere voetstap die hij zet. De standplaatsen van de bewakers markeert hij met zwarte voetstappen)

 Als de wederdienst van Macotela niets materieels opleverde, bijvoorbeeld toen hij Fernando probeerde vrij te krijgen (Intercambio 302, 307, 332, 341 to 348) of het doopfeest van Israels nichtje bezocht (Intercambio 99), maakte Macotela video-opnamen van de ‘opdrachten’ als bewijs. Zijn de videobeelden dan niet het echte kunstwerk? In tegenstelling tot wat ik op de biënnale zie, zijn die immers wel door Macotela zelf gemaakt. De beelden moesten de garantie bieden dat hij niet vals zou spelen. Iets dat je je waarschijnlijk sowieso niet in je hoofd zou halen. In een interview vertelt Macotela over de bedreigingen die hij in het begin moest verwerken. Waarom deed Macotela dit zichzelf aan? De kunstenaar is gefascineerd door tijdsbesteding en beleving. Wanneer je werkt krijg je in ruil voor je tijd (en arbeid) een salaris. Na werktijd besteed je je tijd aan iets voor jezelf. Gevangenen daarentegen krijgen ‒ behalve boetedoening bedacht ik me ‒ niets voor hun tijd terug, zo redeneert hij. Hun tijd is als het ware eigendom geworden van de bewaarder. Door middel van de Intercambio’s gaf hij de gevangenen in zekere zin een beetje tijd in de buitenwereld ‒ en wellicht een bepaalde vorm van geestelijke(?) vrijheid ‒ terug. Hij ruilde tijd met ze, tijd die hij besteedde op een manier waarop de desbetreffende gevangene het zou hebben ingevuld. Om dichter bij elkaars tijdsbeleving te komen stelde Macotela soms voor om de tijd die hij kwijt was aan het uitvoeren van een opdracht buiten de gevangenis te laten ‘vergelden’ met een tijdsregistratie aan de hand van het ritme van iemands lichaam. Dit ging ongeveer zo: ‘Goed Humberto, jij wilt dat ik voor jouw familie ga koken? Dan wil ik dat jij gedurende die tijd met je ene hand je hartslag voelt en met je andere hand de slagen tekent.’ Macotela voelde zich hierdoor zeer nauw met de gevangene verbonden. Of zoals hij het zelf zegt ‘Alsof we werkelijk van lichaam hadden geruild.’

Een nobele daad van Macotela? Misschien wel, en het project levert zeker verrassend goede kunstwerken op, maar toch knaagt er iets. Ik bedenk me dat er feitelijk steeds twee kunstenaars tegelijkertijd aan het werk zijn geweest en we hier slechts de inbreng van één van beide te zien krijgen. (Het werk van Macotela lezen we terug op de naambordjes). Hoewel het eigenlijke kunstwerk conceptueel is en dus wel aan Macotela toebehoort, zal een eventuele koper een kunstwerk gemaakt door een gevangene kopen. De kunstenaar en gevangene hebben daardoor uiteindelijk toch even van leven gewisseld. 

Intercambio 7 (In ruil voor het zien zingen van Chucho’s broer, registreert Chucho zijn ademhalingen gedurende een uur)

Dit artikel verscheen op 11 november 2010 op de website van Mister Motley.